EwelinaTwierdza Wisłoujście to unikalny zabytek fortyfikacyjny w skali światowej, którego początki mogą sięgać nawet XII w. W tym czasie mogła już funkcjonować strażnica na Wisłoujściu, która strzegła wejścia do portu gdańskiego. Niestety brakuje na ten temat źródeł historycznych i archeologicznych. Jednakże z całą pewnością bardzo szybko dostrzeżono dużą strategiczną wartość tego terenu, dzięki któremu z łatwością można było kontrolować ruch statków korzystających z gdańskiego portu. Prześledźmy zatem dzieje słynnej Twierdzy Wisłoujście.
Pierwsza wzmianka na temat Wisłoujścia pochodzi z księgi kamlarii miasta Gdańska, czyli Kämmereibuch, z lat 1379-1382. Pod rokiem 1379 możemy znaleźć informację, że w Wisłoujściu znajdowała się siedziba urzędnika krzyżackiego, zwanego „mistrzem ujścia”, czyli Mündemeister. Wspomniany urzędnik podlegał władzy komtura gdańskiego, zajmował się pobieraniem opłat celnych od statków, które przypływały do Gdańska. Natomiast najstarszą murowaną budowlą w zespole Wisłoujścia jest ceglana, cylindryczna wieża, zbudowana w 1482 r. Pełniła ona rolę m.in. latarni morskiej i strażnicy. W momencie budowy jej wysokość szacuje się na 12-20 m. Niektórzy badacze uważają, że na jej szczycie znajdował się żelazny kosz na wysięgniku, w którym palono ogień.
Początkowo wieżę otaczały drewniane umocnienia, które w 1562 r. zostały zastąpione przez trójkondygnacyjną, murowaną wieżą artyleryjską, zwaną Wieńcem. Posiadała ona kazamaty, które pełniły rolę ciągu komunikacyjnego oraz magazynu sprzętu. Średnica Wieńca wynosiła ok. 31 m, a grubość ścian – ok. 1,5 m. Na dwóch kondygnacjach konstrukcji znajdowały się stanowiska artyleryjskie, skąd można było ostrzeliwać nieprzyjaciela z kilkunastu dział. Ponad wspomnianymi kondygnacjami znajdował się nadwieszony ganek, który był dedykowany strzelcom z bronią lekką. Testem dla ówczesnych umocnień Twierdzy Wisłoujście okazał się ostrzał artyleryjski podczas konfliktu władz Gdańska z królem Stefanem Batorym (1577 r.). Pomimo znacznych zniszczeń, nie udało się zdobyć Twierdzy Wisłoujście wojskom królewskim.
W czerwcu 1582 r. powołano komisję, która miała na celu ustalić kierunek rozbudowy Twierdzy Wisłoujście. Na podstawie wskazań wspomnianego zespołu, dotychczasowe założenie otoczono fortem na planie kwadratu, zwanym Fortem Carrè (1586-1602). Zbudowano cztery skazamatowane bastiony: Artyleryjski, Ostroróg, Południowo-Wschodni oraz Furtę Wodną. Kazamaty służyły chociażby, jako magazyny. Wszystkie bastiony były połączone odcinkami wałów, a całość Fortu Carrè otaczała fosa wypełniona wodami Wisły. Mury bastionów miały ok. 5,5 m grubości. W tym czasie, przebudowie także uległa wieża podwyższona trzy kondygnacje (11 m) oraz zwieńczona renesansowym hełmem. W latach 1624-1627 nastąpiła natomiast rozbudowa ziemnych umocnień typu niderlandzkiego. Powstał tzw. Szaniec Wschodni, w skład, którego wchodziło pięć bastionów: Pucki, Ostroróg, Świński Łeb, Bielnik i Wiślany. Cały szaniec otaczała kolejna fosa. W 1627 r. na drugim brzegu wybudowano tzw. Szaniec Zachodni. W następnych latach przeprowadzono kolejne prace fortyfikacyjne na terenie Twierdzy Wisłoujście.
Tak w 1636 r. Twierdzę Wisłoujście opisał Charles Ogier, sekretarz francuskiego posła, który do Gdańska przybył przy okazji rokowań ze Szwedami właśnie w Sztumskiej Wsi:
Doskonała to bez ochyby warownia, pod której ochroną spokojnie leży całe miasto Gdańsk, albowiem bez zezwolenia owej fortalicji nie może nic ani Wisłą w morze spłynąć, ani z morza wpłynąć do Wisły. Otaczają te fortalicję liczne kanały i fosy i liczne obwałowania najdokładniej wedle przepisów nowej sztuki fortalicyjnej wykonane. Rozstawionych tam sto lub więcej dział wojennych, a mieszka wraz z żonami i dziećmi tysiąc żołnierzy, których widzieliśmy w szykach stojących wraz z oficjerami. Aby zaś nic nie pozostało, czego byśmy tam nie spróbowali albo czego nie zobaczyli, na szczyt fortalicji musieliśmy się wdrapywać po wąziuteńkich żeglarzy schodkach. Dostaliśmy się w ten sposób do strażnicy, gdzie w nocy ustawiają latarnię dla wygody i skąd widzieć można ziemię i morze. Zapisane tam jest imię ostatniego Zygmunta, które on sam puginałem wyrył w ołowiu. Dopisałem imię mojego posła (Francuz d’Avaux) i moje. Widzieliśmy także wielce ozdobną kapliczkę, kwaterę namiestnika pułku i ogródek. Naprzeciw tej fortalicji znajduje się po tamtej stronie Wisły druga, która tej większej służy i podlega.
Ch. Ogier, Dziennik podróży do Polski 1635-1636, cz. II, Gdańsk 1953, s. 179-183.
Znaczna rozbudowa kolejnych umocnień Twierdzy Wisłoujście skutkowała ograniczeniem roli militarnej Wieńca. Prawdopodobnie w I poł. XVII w. do Wieńca dobudowano cykl piętnastu jednopiętrowych kamieniczek, które pełniły rolę koszar. W jednej z nich mieszkał komendant twierdzy. Natomiast między bastionami Ostroróg i Południowo-Wschodnim wybudowano jednopiętrowy budynek koszar. Kolejny raz wieża została przebudowana po wyniku pożarze z 1709 r. Została odbudowa w 1721 r. – podwyższono ją o kolejną kondygnację i zwieńczono ją nowym, późnobarokowym hełmem.
W wyniku I rozbioru Polski (1772 r.) Prusy zajęły tereny Nowego Portu wraz z obszarem Szańca Zachodniego oraz Półwyspu Westerplatte. Tym samym Twierdza Wisłoujście, wciąż należąca do Rzeczpospolitej, choć utraciła strategiczną kontrolę nad wejściem do kanału portowego. Ostatecznie, w wyniku II rozbioru Polski (1793 r.), obiekt militarny przeszedł pod kontrolę Prus. Mimo, czasowego pojawienia się załóg rosyjskich i francuskich na terenie Wisłoujścia, obiekt znajdował się pod pruską władzą aż do zakończenie I wojny światowej. Od lat dwudziestych XIX w. twierdza zaczęła pełnić rolę więzienia politycznego, gdzie przetrzymywano m.in. uczestników polskich powstań narodowych. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w. przeprowadzono ostatnie istotniejsze inwestycje na terenie Wisłoujścia. Wobec zmian w technice prowadzenia działań wojennych, fortyfikacje, takie jak Twierdza Wisłoujście, powoli w tym czasie zaczęły tracić na znaczeniu.
W czasie I wojny światowej, Twierdza Wisłoujście nie odegrała znaczącej roli. Na mocy podpisanego traktatu wersalskiego, podpisanego 28 czerwca 1919 r., utworzono Wolne Miasto Gdańsk, które miało stanowić strefę zdemilitaryzowaną. Tym samym usankcjonowany został proces tracenia przez Twierdzę Wisłoujście militarnego jej charakteru. W okresie międzywojennym Twierdza stała się baza żeglarską oraz osiedlem mieszkalnym. Natomiast w czasie II wojny światowej niemieckie wojska stworzyły na terenie Twierdzy Wisłouście magazyny Kriegsmarine, koszary oraz szpital polowy. Twierdza miała pełnić funkcje pomocnicze dla armii niemieckiej. W 1945 r. doznała bardzo dużego zniszczenia substancji zabytkowej. Do dalszej ruiny przyczyniła się działalność rabunkowa po zakończeniu działań wojennych oraz huragan z 1953 r.
Od połowy lat pięćdziesiątych podjęto pierwsze prace na rewitalizacyjne na obszarze Twierdzy Wisłoujście, jednak był to proces obarczono wieloma przeciwnościami. Jednocześnie dosyć wcześnie zauważono unikatowość obiektu, w 1959 r. wpisano obiekt do rejestru zabytków. Remonty obiektu zostały zahamowane przez dewastację środowiska naturalnego przez zakłady przemysłowe, które powstały na Wisłoujściu. Jednym z nich było przedsiębiorstwo Przemysłowo-Handlowe „Siarkopol”, powstałe w 1969 r. Dodatkowo, brak było jednolitego i stabilnego zarządcy obiektu. Dopiero w 1974 r. obiekt powierzono Muzeum Historycznemu Miasta Gdańska (obecnie: Muzeum Gdańska). Jednakże starano się mimo wszystko również myśleć o przygotowaniu obiektu do ruchu turystycznego w przyszłości. Dodatkowe szanse na rozwój obiektu pojawiły się po 1989 r., kiedy pojawiła się możliwość pozyskiwania funduszu w kraju i zagranicą.
Przedstawiony zarys dziejów niezwykłego obiektu, jakim jest Twierdza Wisłoujście, jest przyczynkiem do kolejnych artykułów, w których główną rolę będą odgrywać mikrohistorie, załogi wojskowe i mieszkańcy Wisłoujścia.
Maciej
